Cuộc đời bà Hoàng Thị Loan là những dấu chân thầm lặng, là tấm gương sáng về phẩm chất giản dị, khiêm tốn, lòng nhân ái bao dung, nếp sống giản dị, thanh cao, yêu lao động, cả đời tần tảo vì chồng, vì con. Tình yêu, sự đảm đang, tháo vát và hy sinh thầm lặng cho gia đình của bà Hoàng Thị Loan là nguồn động viên lớn lao, là cơ sở vững chắc trên con đường cử nghiệp của ông Nguyễn Sinh Sắc. Những tháng ngày vất vả, gian nan của ông Nguyễn Sinh Sắc đều có dấu ấn của người vợ hiền thảo, đảm đang. Bà đã luôn sát cánh bên ông, kiên trì động viên chồng dùi mài kinh sử để đi tới thành công trong cuộc đời thi cử của mình.
Bà Hoàng Thị Loan sinh ra và lớn lên trong gia đình vốn có truyền thống nho học ở làng Hoàng Trù, xã Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Từ nhỏ, bà Hoàng Thị Loan đã nổi tiếng là một cô bé thông minh, giỏi giang trong công việc lao động, khéo léo trong nghề se tơ dệt vải.
Dưới chế độ phong kiến, dù phận “nữ nhi” không được học hành, thế nhưng cô gái Hoàng Thị Loan vẫn học được ít nhiều chữ Hán, say mê hát ví, hát dặm và trở thành một trong những người hát ví phường vải hay nhất của xã.
Với sự chịu thương, chịu khó, sự sẻ chia trong cuộc sống đời thường và tình yêu sâu nặng đối với quê hương, đất nước đã giúp bà Hoàng Thị Loan sớm trở thành một người con gái “vẹn toàn đức hạnh” và là niềm mơ ước được “kết tóc se duyên” của bao chàng trai học rộng tài cao, gia đình giàu có lúc bấy giờ.
Thế nhưng, vượt qua lễ giáo phong kiến hà khắc “môn đăng hộ đối”, cô gái Hoàng Thị Loan đã đem lòng thương yêu chàng trai mồ côi nghèo ham học Nguyễn Sinh Sắc - người được gia đình mình đưa về nuôi và cho ăn học trong nhà đã mấy năm nay. Bước vào tuổi trăng tròn, bà Hoàng Thị Loan chính thức làm vợ và tình yêu vĩ đại của hai người đã sớm cho ra quả ngọt khi 22 tuổi bà đã là mẹ của ba người con.
Trong suốt hành trình 11 năm (từ năm 1883 đến 1894), trong ngôi nhà tranh ba gian ở làng Hoàng Trù, bà con đã được chứng kiến hình ảnh rất quen thuộc, đầm ấm, thi vị của đôi vợ chồng trẻ, hàng ngày “chàng miệt mài kinh sử, thiếp canh cửi đưa thoi”. Để chồng yên tâm học hành, bà Loan không quản ngại khó khăn, vất vả, một nắng hai sương lao động ngoài đồng ruộng, đến bữa về lo cơm nước cho chồng, cho con. Tối đến, bà lại ngồi bên khung cửi, vừa dệt vải, vừa đưa võng ru con ngủ, nhiều đêm thức tới khuya để động viên chồng ôn luyện văn chương, đỡ phần hiu quạnh. Bà không những chỉ tạo ra cơ sở vật chất đơn thuần, mà bà còn là người nối chí, tiếp thêm sức mạnh tinh thần cho chồng. Con người Bà đã hội tụ đủ bốn đức tính của người phụ nữ truyền thống: công, dung, ngôn, hạnh.
Trong sinh hoạt hàng ngày, bà sống rất giản dị, tiết kiệm, sẵn sàng giúp đỡ mọi người. Bà tập cho con làm những điều tốt và thực tế đã trở thành nếp sống quen thuộc hàng ngày của các con. Nếp sống giản dị, tiết kiệm nhưng thật thanh tao đó của bà đã được phản ánh rõ nét trong cuộc đời của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Năm 1895, ông Sắc đủ tiêu chuẩn vào làm giám sinh trong Quốc Tử Giám để tu luyện văn chương, chờ kỳ thi Hội tới. Với mong muốn chồng tiếp tục học hành, đậu đạt cao hơn, bà đã gửi con gái đầu lòng mới 11 tuổi ở lại với mẹ già, rồi đưa hai con trai là Nguyễn Sinh Khiêm (7 tuổi) và Nguyễn Sinh Cung (5 tuổi), gồng gánh theo chồng vào Huế để nuôi chồng, nuôi con, tạo điều kiện vật chất và tình cảm để chồng yên tâm học tập ở trường Quốc Tử Giám. Tình yêu, trách nhiệm với gia đình đã giúp bà vượt qua những khó khăn, bỡ ngỡ khi lần đầu tiên đặt chân lên nơi đất khách quê người, tiếp thêm sức mạnh cho bà làm tròn vai trò của người vợ, người mẹ.
Khi đến Huế với rất nhiều khó khăn, bà quyết định lấy nghề dệt vải truyền thống ở quê nhà để mưu sinh. Và trong suốt 5 năm ở đây cho đến lúc qua đời, khung cửi của bà luôn rộn tiếng thoi đưa. Những tấm vải được dệt đều phải bán đi để trang trải cho cuộc sống hàng ngày của ba mẹ con. Có thể nói, bằng lao động, bằng cả tấm lòng yêu chồng, thương con, bà không chỉ dệt vải mà còn "dệt" nên cuộc đời, sự nghiệp của những đứa con. Hình ảnh người mẹ hiền ngày ngày ngồi bên khung cửi có sức ảnh hưởng đến các con còn lớn hơn trăm nghìn lời răn dạy khác.
Sự ảnh hưởng của bà Hoàng Thị Loan đến các con còn đến từ nếp sống giản dị, chan hòa, nhân ái với bà con lối xóm. Trong cuốn sách "Những người thân trong gia đình Bác Hồ" còn ghi lại câu chuyện vào kỳ thi Hương năm Giáp Ngọ (1894), khi được tin ông Nguyễn Sinh Sắc - thân phụ của Chủ tịch Hồ Chí Minh - đậu cử nhân sắp vinh quy, bà Hoàng Thị Loan vẫn ở ngoài đồng cấy tiếp thửa ruộng vụ mười. Có người chạy ra tận ruộng báo tin mừng và mời bà về nhà chuẩn bị trầu nước đón chồng và bà con làng xóm đến mừng. Sau giây phút xúc động, bà từ tốn, nhẹ nhàng nói: "Đậu thì mừng, ông Nghè, ông Cống cũng sống về ăn" rồi bà rốn lại cấy cho đến quá trưa, xong thửa ruộng mới trở về.
Có lẽ khi nhắc đến bà Hoàng Thị Loan, không thể không nhắc đến hành trình cùng chồng và các con từ quê hương Nam Đàn, Nghệ An, vào kinh thành Huế năm 1895. Hình ảnh người phụ nữ chân đi đôi dép mo cau, vai quảy đôi gánh, một bên là con nhỏ, một bên là tất cả gia tài mang theo, vượt qua bao suối bao đèo, giữa những cơn mưa rào, những ngày nắng gắt trên đường vào Kinh đô Huế có lẽ thật khó phai mờ trong tâm trí của ông Nguyễn Sinh Sắc cũng như các con. Phải bằng một tình yêu không điều kiện, một tư tưởng cấp tiến và cả niềm tin, hi vọng vào tương lai, bà Hoàng Thị Loan mới có quyết tâm và sức lực để trải qua hành trình dài ấy.
Năm Canh Tý (1900), bà Hoàng Thị Loan sinh thêm cậu Nguyễn Sinh Xin trong hoàn cảnh thiếu thốn vất vả và trong lúc chồng đi coi kỳ thi Hương ở tỉnh Thanh Hóa. Bà lâm bệnh nặng, mặc dù được cậu Nguyễn Sinh Cung cùng bà con lối xóm tận tình thuốc thang, nhưng do căn bệnh hiểm nghèo, sức khỏe quá yếu, bà qua đời vào ngày 10 tháng 2 năm 1901 (tức ngày 22 tháng Chạp năm Canh Tý) khi mới 33 tuổi. 33 năm tuy ngắn ngủi nhưng bà đã sống một cuộc đời đầy ý nghĩa và hạnh phúc bên gia đình, đóng góp quan trọng vào những thành công của chồng, của con.
Bà Hoàng Thị Loan đã đi xa nhưng trái tim của bà vẫn mãi nồng ấm những thương yêu, chở che. Bà đã kịp gửi gắm cả những ước mơ cuộc đời của mình trong sự nghiệp của chồng, tương lai của các con. Bằng tấm lòng nhân hậu và sự mẫn cảm của người mẹ, bà đã vun trồng, uốn nắn, dạy dỗ cho con những bài học đầu tiên về đạo lý làm người.
Những bước chân thầm lặng của người vợ hiền Hoàng Thị Loan đã vun đắp trên con đường cử nghiệp của ông Nguyễn Sinh Sắc. Bà cũng là người đã có công sinh thành và nuôi dưỡng cho dân tộc Việt Nam những người con yêu nước. Đặc biệt là Anh hùng giải phóng dân tộc, Nhà văn hóa kiệt xuất Hồ Chí Minh, vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam
Kỷ niệm 123 năm Ngày mất của bà Hoàng Thị Loan (1900 - 2024), ngày 22 tháng Chạp năm Canh Tý là dịp để mọi người dân Việt Nam thể hiện lòng tri ân và biết ơn sâu sắc đối với thân mẫu Chủ tịch Hồ Chí Minh. Là những người con được ngày ngày chăm sóc những kỷ vật trong ngôi nhà gắn với cuộc đời của bà cũng như hằng ngày chăm lo phần mộ - giấc ngủ ngàn thu của bà, chúng tôi nguyện hứa sẽ nỗ lực tốt hơn với phần việc của mình để những dấu chân không biết mệt mỏi của bà vì chồng vì con ngày càng được sưởi ấm, lan tỏa sâu rộng đến lớp lớp thế hệ con cháu chúng ta hôm nay và mai sau.
Tài liệu tham khảo:
1. Hồ Chí Minh biên niên tiểu sử. Nxb. Chính trị quốc gia, 2006, tập 1
2. Kể chuyện về gia thế Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nxb. Thuận Hóa, 2007
3. Những người thân trong gia đình Bác Hồ. Nxb. Nghệ An, 2001
4. Chuyện kể về Bác Hồ. Nxb. Nghệ An, 2000
Nguyễn Công Sơn